در این نوشتار ضمن ارج‏نهادن به شخصیت برجسته و وثاقت و مقام علمی علی‏بن ابراهیم قمی، اعتبار تفسیر منسوب به او مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.
با توجه به این که تفسیر قمیِ موجود، تلفیقی از روایات ابوالفضل‏العباس از علی‏بن ابراهیم و ابوالجارود و روایات سایر مشایخ می‏باشد؛ و از طرف دیگر مرحوم کلینی در کتاب شریف کافی روایات تفسیری متعددی از قول استاد خود علی‏بن ابراهیم آورده است؛ نویسنده به منظور بررسی میزان اعتبار تفسیر قمیِ موجود، روایات تفسیری علی‏بن ابراهیم در کتاب کافی را استخراج نموده و ضمن تطبیق تک‏تک آنها با روایات تفسیر قمی، فقط به یک موردِ انطباق برخورد نموده است. لذا در این مقاله به این نتیجه دست می‏یابد که تفسیری که در اختیار شیخ کلینی بوده، متفاوت از تفسیری است که هم‏اکنون در دسترس ماست.

علی‏بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، الکافی، محمدبن یعقوب کلینی، تفسیر مأثور، تفسیر ابوالجارود.

ابوالحسن علی‏بن ابراهیم‏بن هاشم قمی از عالمان و محدثان بزرگ و موثق شیعه و از مشایخ محمدبن یعقوب کلینی (ت 329ق) است.(1) وی صاحب کتب متعدد و ازجمله کتاب التفسیر بوده است.
در این که آیا کتاب معروف به تفسیر قمی که هم‏اکنون در دست ماست، همان کتاب التفسیر است که نجاشی و شیخ طوسی و دیگران از آن یاد کرده‏اند، تردیدی جدّی وجود دارد. برخی در انتساب مقدمه این تفسیر به علی‏بن ابراهیم تردید داشته، معتقدند این مقدمه از تفسیر نعمانی است.(2) بنابراین، توثیق عام موجود در این مقدمه نسبت به راویان این تفسیر از ارزش و اعتبار ساقط است.(3) علاوه بر آن که با تتبع در اسناد روایات این تفسیر، روشن می‏شود که افراد غالی، ضعیف و جاعل حدیث در سند بسیاری از این روایات حضور دارند،(4) روشن است که این امر با توثیق آنها توسط شخصیتی چون علی‏بن ابراهیم قمی سازگار نیست.
افزون بر این، مجموع این تفسیر توسط شخصی به نام ابوالفضل‏العباس‏بن محمدبن‏القاسم‏بن حمزة‏بن موسی‏بن جعفر علیه‏السلام گزارش شده است که در کتب رجالی یادی از وی نشده است.
روایات این تفسیر به سه دسته تقسیم می‏شود:
1) روایات ابوالفضل‏العباس از علی‏بن ابراهیم به سندش از امام صادق علیه‏السلام .
2) روایات همین شخص به سند خود از ابوالجارود از امام باقر علیه‏السلام .
3) روایات وی از سایر مشایخ حدیثی‏اش.
از آن جا که کلینی از شاگردان علی‏بن ابراهیم بوده و تفسیر او را نیز در اختیار داشته و در کتاب کافی از مجموع 16 هزار روایت، نزدیک به 6 هزار روایت از وی نقل کرده است، بررسی مقایسه‏ای روایات تفسیری علی‏بن ابراهیم در کافی با تفسیر قمی موجود می‏تواند تا حدودی روشن سازد که آیا این تفسیر از علی‏بن ابراهیم است یا خیر.

با تتبع در کتاب کافی مشخص شد که مرحوم کلینی در ضمن سه کتاب اصول، فروع و روضه، 279 روایت تفسیری از علی‏بن ابراهیم قمی نقل کرده است. این روایات، یک به یک از نظر سند و متن، با آنچه در ذیل آیات مربوط در تفسیر قمی آمده مقایسه شد. جدولی که در پیش رو دارید بیانگر این تطبیق است.(5)

همانطوری که در جدول تفصیلی فوق‏الذکر ملاحظه شد، تنها در بیست مورد روایات تفسیری علی‏بن ابراهیم در کتاب کافی با روایات علی‏بن ابراهیم در تفسیر قمی موجود به نحوی مشابهند. این شباهت به چند گونه است که در پی می‏آید.

فقط یک مورد (ردیف 161) از حیث سلسله سند برهم منطبق هستند:
کافی، ج 5، ص 442، روایت 9: محمدبن یحیی عن احمدبن محمد و علی‏بن ابراهیم عن أبیه جمیعا عن ابن‏محبوب عن هشام‏بن سالم عن بریدالعجلّی قال: سألت أبا جعفر علیه‏السلام عن قول‏الله «و هوالّذی خلق من‏الماء بشرا فجعله نسبا و صهرا» فقال: انّ‏اللّه تعالی خلق آدم من‏الماء العذب و خلق زوجته من سنخه فبرأها من أسفل أضلاعه فجری بذلک الضلع سبب و نسب ثمّ زوجها ایّاه فجری بسبب ذلک بینهما صهر و ذلک قوله «نسبا و صهرا» فالنسب یا اخا بنی عجل ما کان بسبب الرّجال والصهر ما کان بسبب النساء.
تفسیر قمی، ج 2، ص 114 - 115: حدثنی ابی عن‏الحسن بن محبوب عن هشام‏بن سالم عن بریدالعجلی عن ابی‏عبدالله علیه‏السلام قال سألته عن قول‏اللّه «وهوالذی خلق من‏الماء بشرا فجعله نسبا و صهرا» قال: انّ‏اللّه تبارک و تعالی خلق آدم من‏الماء العذب و خلق زوجته من سنخه فبرأها من أسفل اضلاعه فجری بذلک الضلع بینهما نسب ثم زوجها ایّاه فجری بینهما بسبب ذلک صهر فذلک قوله «نسبا و صهرا» فالنسب یا أخابنی عجل ما کان من نسب‏الرّجال والصهر ما کان بسبب‏النساء.
ملاحظه می‏شود در همین مورد نیز روایتِ کافی از امام باقر علیه‏السلام و روایت تفسیر قمی از امام صادق علیه‏السلام است.

در چهار مورد، سلسله سندها در یک راوی اختلاف می‏یابند (ردیف‏های 75، 146، 194 و 257). دو مورد از آن را به عنوان نمونه ذکر می‏کنیم:
الف) کافی، ج 2، ص 357، روایت 2: علی‏بن ابراهیم عن أبیه عن ابن ابی‏عمیر عن بعض اصحابه عن ابی‏عبداللّه علیه‏السلام قال: من قال فی مؤمن مارأته عیناه و سمعته أذناه فهو من‏الذین قال‏اللّه: «انّ الذین یحبون ان تشیع الفاحشه فی الذین آمنوا لهم عذاب الیم».
تفسیر قمی، ج 2، ص 100: حدثنی ابی عن ابن ابی عمیر عن هشام عن ابی‏عبداللّه علیه‏السلام قال: من قال فی مؤمن مارأت عیناه و ما سمعت اذناه کان من الذین قال‏الله فیهم «انّ الذین یحبون ان تشیع الفاحشه...».
ب) کافی، ج 8، ص 364، روایت 544: علی‏بن ابراهیم عن أبیه عن حمادبن عیسی عن ابراهیم‏بن عمرالیمانی عمن ذکره عن ابی‏عبداللّه علیه‏السلام فی قول‏الله «و بشرالذین آمنوا ان لهم قدم صدق عند ربّهم» فقال هو رسول‏اللّه.
تفسیر قمی، ج 1، ص 308 - 309: حدثنی أبی عن حمادبن عیسی عن ابراهیم‏بن عمرالیمانی عن ابی‏عبداللّه علیه‏السلام فی قوله: «قدم صدق عند ربهم» قال هو رسول‏اللّه صلی‏الله‏علیه‏و‏آله .

در ده مورد، اختلاف سلسله سند در بیش از یک راوی است (ردیف‏های 20، 26، 57، 83، 92، 147، 171، 175، 229 و 231). به جهت رعایت اختصار به ذکر دو نمونه اکتفا می‏شود:
الف) کافی، ج 1، ص 273، روایت 3: علی‏بن ابراهیم عن محمدبن عیسی عن یونس عن ابن‏مسکان عن أبی بصیر قال: سألت أباعبداله علیه‏السلام عن قول‏اللّه عزّوجلّ «یسئلونک عن الرّوح قل‏الرّوح من أمر ربّی» قال خلق أعظم من جبرئیل و میکائیل، کان مع رسول‏اللّه صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و هو مع‏الائمه و هو من‏الملکوت.
تفسیر قمی، ج 2، ص 26: حدثنی أبی عن ابن ابی‏عمیر عن ابی‏بصیر عن ابی‏عبداللّه علیه‏السلام قال: هو ملک أعظم من جبرئیل و میکائیل و کان مع رسول‏الله صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و هو مع‏الائمة و فی خبر اخر هو من‏الملکوت.
ب) کافی، ج 1، ص 384، روایت 8: علی‏بن ابراهیم عن أبیه قال: قال علی‏بن حسان لابی جعفر علیه‏السلام یا سیدی ان الناس ینکرون علیک حداثة سنک. فقال: و ما ینکرون من ذلک قول‏الله؟ لقد قال‏الله عزّ و جلّ لنبیّه صلی‏الله‏علیه‏و‏آله «قل هذه سبیلی أدعو الی‏الله علی بصیرة أنا و من اتّبعنی» فوالله ما تبعه الا علی علیه‏السلام و له تسع سنین و أنا ابن تسع سنین.
تفسیر قمی، ج 1، ص 358: قال علی‏بن ابراهیم حدثنی أبی عن علی‏بن أسباط قال قلت لابی جعفرالثانی علیه‏السلام یا سیدی ان‏الناس ینکرون علیک حداثة سنک قال و ما ینکرون علی من ذلک فوالله لقد قال‏الله لنبیه صلی‏الله‏علیه‏و‏آله «قل هذه سبیلی...» فما اتبعه غیر علی علیه‏السلام و کان ابن تسع سنین و أنا ابن تسع سنین.

در پنج مورد، حدیث از قول علی‏بن ابراهیم در تفسیر قمی نقل شده و زنجیره راویان حذف گردیده است (ردیف‏های 6، 49، 91، 98 و 187). البته در چهار مورد، سلسله سند در کتاب کافی آمده و در یک مورد مرحوم کلینی نیز تصریح به رفع نموده است. از این مورد نیز دو نمونه یاد می‏کنیم:
الف) کافی، ج 1، ص 163، روایت 4: علی‏بن ابراهیم عن محمدبن عیسی عن یونس بن عبدالرّحمن عن ابن بُکَیْر عن حمزة بن محمد عن ابی عبداللّه علیه‏السلام قال: سألته عن قول اللّه «و هدیناه النّجدین» قال: نجدالخیر والشّر.
تفسیر قمی، ج 2، ص 422: قال علی‏بن ابراهیم فی قوله «و هدیناه النّجدین» قال: بیّنّاله طریق الخیر و الشر.
ب) کافی، ج 2، ص 16، روایت 5: علی‏بن ابراهیم عن أبیه عن القاسم‏بن محمد عن المنقری عن سفیان‏بن عیینه عن ابی‏عبداللّه علیه‏السلام سألته عن قول‏اللّه عزّ و جلّ «الاّ من أتی‏اللّه بقلب سلیم» قال: القلب السلیم الذی یلقی ربّه و لیس فیه أحدٌ سواه قال: و کل قلب فیه شرک أوشک فهو ساقط و انّما ارادوا الزّهد فی‏الدنیا لتفرغ قلوبهم للاخرة.
تفسیر قمی، ج 2، ص 123: قال علی‏بن ابراهیم فی قوله «الاّ من اتی‏اللّه بقلب سلیم» قال: القلب السلیم الذی یلقی‏اللّه و لیس فیه أحد سواه.

نتایج به دست آمده از این تحقیق به شرح ذیل است:
1 - روایات تفسیری علی‏بن ابراهیم در کتاب کافی مجموعا 279 مورد است:(6) اصول: 101 مورد، فروع: 144 مورد و روضه: 34 مورد.
2 - از مجموع 279 مورد روایات تفسیری علی‏بن ابراهیم در کتاب کافی، 53 مورد اصلاً در تفسیر قمی نیامده است: اصول: 21 مورد، فروع: 25 مورد و روضه: 7 مورد.
3 - از 226 مورد باقی‏مانده، در اکثر موارد ارتباطی بین روایات کافی و تفسیر قمی ملاحظه نگردید.
4 - تنها در بیست مورد روایات تفسیری علی‏بن ابراهیم در کتاب کافی با روایات تفسیری علی‏بن ابراهیم در تفسیر قمی به نحوی مشابهت و همگونی دارند.
5 - از بین موارد مشابه، فقط در یک مورد از حیث سلسله سند بر هم انطباق دارند.
نظر به این که از موارد معدود همگون، در پنج مورد سلسله سند در تفسیر قمی نیامده، معلوم نیست مستند مرحوم کلینی همین روایات موجود در تفسیر قمی باشد و در سایر موارد نیز، با توجه به اختلاف در زنجیره روات، باز استناد مؤلف کافی را به روایات تفسیر قمیِ موجود، مردّد می‏نمایاند.

لازم است مراتب تشکر خود را از استاد ارجمند، حضرت آیت‏ا... محمدهادی معرفت و همکار گرامی، جناب آقای دکتر شاکر که در به ثمر رسیدن این تحقیق از هیچ مساعدتی دریغ نورزیدند، اعلام دارم و مزید توفیق ایشان را از خدای متعال مسئلت نمایم.